In de zomer van 1870 gaat de jonge Engelsman George Hayward op weg voor een gevoelige missie naar dit berggebied. Zijn doel is het in kaart brengen van toen nog onbekende bergpassen in het Hindu Kush- en het Pamirgebergte. Militair was deze kennis voor Engeland van levensbelang, want alom werd gevreesd dat de Russen onder tsaar Alexander II op het punt stonden over deze passen India binnen te vallen, Engelands koloniale kroonjuweel en onuitputtelijke bron van rijkdom.
Hayward, hoewel pas 30 jaar, was geen kleine jongen. Twee jaar daarvoor had hij als eerste Engelsman de stad Kashgar bereikt, nu West-China. In die jaren was islamitisch China zelfstandig, na een bloedige opstand tegen het gezag in Peking.
Hayward was in Kashgar gevangen gezet door de pro-Russische machthebber Yakub Beg, maar kwam met de schrik vrij en kreeg een heldenintocht in Londen alsmede de begeerde gouden medaille van de Geographical Society die zijn ontdekkingsreis had gesponsord. Hayward werd een cultfiguur in de Londense society.
De expeditie naar Hindu Kush en Pamir onderneemt hij op eigen risico, gedreven door niets anders dan zucht naar verdere roem. Lord Mayo, viceroy (onderkoning) van India, had zijn plan zelfs bestempeld als gekkenwerk waarvoor hij geen enkele verantwoordelijkheid wenste te dragen. Het gebied werd gezien als extreem gevaarlijk en verregaand geïnfiltreerd door Russische agenten.
Maar dat maakte het voor Hayward juist spannend. Hij schreef een vriend: ,,Ik ga op weg naar de wildernis van Centraal-Azië in een immens verlangen het effect te voelen van koud staal op mijn hals.''
Via Srinagar, de hoofdstad van Kashmir waar een pro-Britse maharadja de scepter zwaaide, en de grenspost Gilgit bereikt hij Yasin in het terra incognita dat toen Dardistan heette. Hij wordt ontvangen door de lokale mir en wil de volgende dag verder trekken om via de Darkot pas het Pamirgebergte te bereiken.
In het dorpje Darkot aan de voet van de pas, vijftig kilometer noordwaarts, gaat het echter mis. Hij krijgt het bericht dat de mir hem troepen heeft nagestuurd. Bovendien vertelt een van zijn gidsen Hayward dat deze mir hem in Yasin heeft geprobeerd te laten deserteren. Daarnaast was het Hayward niet ontgaan hoe begerig de mir naar zijn uitrusting keek, vooral naar zijn telescoop. Hij besluit die nacht wakker te blijven met zijn wapens bij de hand. Maar als hij tegen de ochtend toch in slaap valt, wordt hij overmeesterd, beroofd en ter dood gebracht op een open plek bij een kolkende rivier.
Dit alles is geschiedenis, maar nog niet vergeten. We bereiken het dorp Yasin per jeep vanuit Gilgit. De ruïnes van het paleis van de mir staan nog overeind; delen zijn verbouwd tot woonhuis. In Darkot blijkt de plek waar Hayward is vermoord lokaal bekend onder de naam farangi bar, `rivier van de buitenlander', waarbij farangi een verbastering is van foreigner. De schoolmeester van het dorp brengt ons ernaartoe. ,,Iedereen in het dorp kent deze plek en het verhaal van de moord'', zegt hij. ,,De mir heeft de Engelsman gedood omdat die een eind wilde maken aan zijn bewind en hem wilde vervangen door een Engelse vazal. Hayward had Yasin daartoe al vele malen eerder bezocht.''
De plek des onheils ligt twee kilometer buiten het dorp. De weg ernaartoe is bezaaid met rotsblokken. De rivier kolkt nog immer. Volgens de schoolmeester komen hier regelmatig buitenlanders om een hommage te brengen aan George Hayward.
Drie dagen later staan we op de Darkotpas die Hayward dus niet meer heeft kunnen bereiken. De volgende pas (Baroghil) vormt de grens met Afghanistan en geeft toegang tot de Wakhan-corridor, een van de grootste cartografische curiosa op de wereldkaart. Deze appendix van Afghanistan ontstond in 1898 na intensief diplomatiek overleg tussen Londen en Sint Petersburg en vormt de `neutrale buffer' tussen de Russische en de Engelse invloedssfeer. Russische acties ten zuiden van de corridor zouden door Londen worden beoordeeld als een act of war. De instelling van de corridor vormde het einde van de great game. Spoedig daarna zouden Engeland en Rusland hun vijandschap beëindigen wegens de opkomst van een nieuwe gemeenschappelijke vijand: Duitsland.
Tijdens de afdaling stuiten we op cartografen van het Pakistaanse leger die bezig zijn het gebied in kaart te brengen. Het geeft eens te meer aan hoe moeilijk het zal zijn Bin Laden hier te vinden: er zijn niet eens kaarten van het gebied!
Een vriend van Hayward stuurde na diens dood een Indiër naar Darkot om het stoffelijk overschot te bergen. Deze brengt het lijk over naar Gilgit, waar Hayward's graf nog altijd is te zien op de kleine christelijke begraafplaats. De avonturier ligt er tussen dode alpinisten. De oorspronkelijke grafsteen met inscriptie verdween in 1970, waarna op kosten van de Geographical Society in 1980 een nieuwe werd geplaatst. Hoezeer Hayward tot de verbeelding spreekt, blijkt uit het gastenboek van het kerkhof. Ene `Rein Jan' schreef in mei 1999: ,,Eindelijk gevonden! Het graf van George Hayward.''
In 1935 meldde een Engelse reiziger dat de telescoop van Hayward nog altijd in het bezit was van een lokale familie. In 1950 doken zes topografische schetsen van Hayward op in de bazaar van Bombay. Ze zijn geveild in Londen.
Inmiddels was Hayward vereeuwigd in een beroemd gedicht van Sir Henry Newbolt: He Fell Among Thieves. Hij beschrijft de moord aldus: And now it was dawn. He rose strong to his feet/ And strode to his ruined camp below the wood;/ He drank the breath of the morning cool and sweet/ His murderers round him stood.
Een versie vandit artikelverscheen ook inNRC Handelsbladvan 2 november 2001.
